Gorzów Śląski - Miasto i Gmina

W źródłach pisanych o Gorzowie mówi się jako o grodzie kasztelańskim pod nazwą "Landsberg" po raz pierwszy w 1270 roku. Nazwa ta składa się z dwóch członów "Land" - kraj, kraina, teren, ziemia oraz "Berg" czyli góra. W okolicach Gorzowa gór raczej nie ma, pochodzenia tego słowa upatruje się zatem w czasowniku "bergen" o znaczeniu - chronić, ukrywać się, dawać schronienie. Taka też była rola i zadanie powstałego grodu. W XII wieku powstało na tym terenie szereg grodów kasztelańskich (Olesno, Byczyna, Namysłów), których zadaniem były m.in. funkcje obronne.

Gród gorzowski wypełniał dość dużą lukę między Byczyną, a Olesnem. Zlokalizowany prawdopodobnie na pagórku, gdzie obecnie znajduje się plebania, otoczony był od północy i wschodu, czyli od strony rzeki Prosny, szerokim pasmem bagien i mokradeł. Na południe od pagórka przepływała przez bagna rzeka Brynica, dopływ Prosny. Do wnętrza grodu prowadził most zwodzony, którego resztki znaleziono jeszcze przy budowie fundamentów dzisiejszej plebani.

Przypuszczalnie usypany wał ziemny wokół grodu wraz z otaczającymi bagnami i mokradłami stanowił z natury miejsce obronne. Kiedy tak naprawdę Gorzów stał się miastem nie jest wiadomo. Z dostępnych dokumentów wynika, że jako miasto występuje po raz pierwszy w 1294 roku.

Przyjąć wobec tego można, że przy warowni Landsberg w końcu XIII wieku zostało zachowane miasto na prawie niemieckim. O jego założeni zdecydowała między innymi okoliczność, że przebiegała tędy jedna z dróg łączących Wrocław z Krakowem prowadząca przez Olkusz, Częstochowę, Gorzów, Kluczbork, Namysłów i Oleśnicę. Na podstawie dalszych dokumentów można ustalić bardzo zmienne politycznie losy miasta w epoce feudalnej do początków XIX wieku.

Gorzów do 1294 r. należał do księstwa wrocławskiego po czym przyłączony został do księstwa głogowskiego. Po śmierci Henryka Głogowczyka (1309) w dokumencie podziałowym z 29 lutego 1312 roku zaznaczono przynależność Gorzowa ze swym okręgiem do księstwa oleśnickiego, później (1323) do księstwa brzesko-legnickiego, od 1329 - jako lenno korony czeskiej.

W tym też czasie Gorzów zmienił swoją przynależność państwową. Dotąd należał do Polski lecz w 1331 roku Henryk VI Wrocławski, przejściowy pan Gorzowa uznał się lennikiem króla czeskiego Jana I Luksemburczyka.

Śląsk próbował odzyskać król polski Kazimierz Wielki. W latach 1345-1348 prowadził wojny z Luksemburgami. Jednakże na mocy pokoju podpisanego w Namysłowie 22 listopada 1348 roku Śląsk pozostał we władaniu Karola IV króla czeskiego i cesarza niemieckiego. Na mocy traktatu podpisanego w Pradze 1. maja 1356 roku Kazimierz Wielki zrzekł się m.in. Kluczborka, Wołczyna, Byczyny i Gorzowa, w zamian za zrzeczenie się przez Karola IV praw do zwierzchnictwa nad księstwem płockim i Mazowszem. Faktycznie miasta te w 1356 roku przechodzą w dożywotnie posiadanie Bolka II świdnicko-jaworskiego. Bolko II przekazał Gorzów w 1363 roku swemu siostrzeńcowi, Władysławowi II Opolczykowi. Kiedy Opolczyk w porozumieniu z Zygmuntem Luksemburgiem usiłował dokonać zamachu na zamek krakowski w 1396 roku Władysław Jagiełło rozprawił się z Opolczykiem, wówczas wojska polskie błyskawicznie wkroczyły na Śląsk i zdobyły Gorzów, Olesno i Lubliniec.

Nabytki Jagiełło przekazał staroście krakowskiemu Spytkowi z Melsztyna, który z kolei to miasto dał w zastaw w 1397 roku księciu cieszyńskiemu Przemkowi, najsilniejszemu wówczas z Piastów Śląskich. Około 1400 roku miasto wróciło jednak pod panowanie książąt opolskich i wkrótce po tym stało się miastem prywatnym.

Ostatni Piast Opolski, książę Jan II (zm. 1532) sprzedał Gorzów wraz z okolicznymi wsiami (Jamy, Kościeliska, Więckowice, Goła Budzów, Nowa Wieś i Pawłowice) za 850 węgierskich florenów szlachcicowi Hansowi Frankembergowi z Proślic koło Kluczborka z zastrzeżeniem, że nabywca nie będzie robił żadnych trudności kupcowi i nie ustanowi żadnych nowych ceł. Poza tym w latach 1469-1526 Gorzów dzielił losy całego Śląska. Ponad dwa wieki pozostawał w rękach rodziny Frankembergów.

W 1717 roku miasto nabył Adam Ozorowski z Pietrowic Wielkich koło Raciborza. W rodzinie Ozorowskich pozostawał Gorzów do 1764 roku.

W późniejszych latach miasto często stawało się przedmiotem różnych transakcji. W 1765 r. Gorzów należał do Eleonory Zofii von Reichenstein, w 1783 r. właścicielem miasta był Józef von Paczeński, a w 1789 r. Gorzów znalazł się w posiadaniu Leopolda Ozorowskiego. Po jego śmierci w 1805 r. żona sprzedała Gorzów Zofii von Osten-Sacken. Zmarła ona w 1811 r. pozostawiając Gorzów w spadku swojej córce Krystynie-księżniczce von Hohenlohe - Imgelfurgen. W posiadaniu tej rodziny Gorzów pozostawał do 1931 r. po czym został rozparcelowany.

Tak jak zmieniali się właściciele Gorzowa zmienna też była przynależność państwowa miasta. Od początku swojego istnienia stał się więc Gorzów Śląski miastem wielonarodowościowym i wielojęzycznym otwartym na świat i przybywających do niego ludzi.

Gorzów Śląski w swej historii nigdy nie osiągnął szczególnego znaczenia. Zawsze był miastem granicznym. Szukając pracy, chleba i wykształcenia gorzowianie często opuszczali miasto udając się w świat.

W 1932 roku Górnośląskie Towarzystwo Ziemskie wykupiło od księcia 330 ha gruntów majątku gorzowskiego (z wyjątkiem lasów) z przeznaczeniem na ich parcelację i budowę zagród chłopskich. W wyniku parcelacji miasto rozbudowało się w kierunku południowym.

Mieszkańcy okolicznych wiosek oraz Gorzowa w dużej mierze utrzymywali się z uprawy roli. Znamienna jest umowa z dnia 22.04.1841 r. gorzowskich hodowców trzody chlewnej z Tomaszem Kukłą. Zobowiązał się on paść i strzec trzodę gorzowskich rolników w ilości około 120 sztuk. O wskazanych godzinach w umowie Kukła wychodził na gorzowski rynek i trąbił w róg. Rolnicy wypuszczali wtedy na ulicę swoją trzodę, która biegła na rynek.

Na pamiątkę tego specyficznego zwyczaju, który powstał pod koniec lat pięćdziesiątych XIX wieku Kukle ufundowano płaskorzeźbę w murze jednego z domów przy rynku gorzowskim, wmurowanej tam w 1941 roku i zachowanej do dziś. W Gorzowie Śląskim, jak w każdym innym mieście od czasów lokacji istniało i rozwijało się rzemiosło oraz handel.

Pierwsi rzemieślnicy gorzowscy w zachowanych dokumentach pojawiają się pod koniec XV wieku, jako pierwszy powstał cech garncarzy w oparciu o wydobywanie złoża gliny w Gorzowie i okolicach, które eksploatuje się do dziś. W 1630 roku założono cech szewski, ok. 1700 krawiecki, a w 1730 powstał cech niemiecki skupiający stolarzy, bednarzy, kowali i ślusarzy.

Spis z 1831 roku mówi o 83 zakładach rzemieślniczych różnej wielkości. Wyroby rzemieślnicze znajdowały zbyt na targach i jarmarkach wielkopolski oraz na targach gorzowskich odbywających się cztery razy w roku. Rzemiosło gorzowskie zaczęło upadać z początkiem XIX wieku na skutek konkurencji z szybko rozwijającymi się zakładami w dużych miastach.

W pierwszej połowie XIX wieku w Gorzowie powstały huty żelaza. Obfitość lasów na tym terenie pozwalała na uzyskiwanie węgla drzewnego potrzebnego dla hut. Surowcem dla nich były miejscowe rudy darniowe leżące na małej głębokości. Największą hutą była "Paulina" znajdująca się w Więckowicach stanowiąca własność księcia ze Sławięcic. Od nazwy tej huty wywodzi się późniejsza nazwa kolei na trasie Olesno - Zawisna. Mniejsze huty znajdowały się w Krzyżanowicach, Zawiśnie, Gorzowie nad Prosną - zarządzał nimi niejaki Gallinek. W Pawłowicach znajdowała się huta "Józefa" własność pana z Kozłowic. Huty upadły z chwilą wprowadzenia do wytopu żelaza koksu.

Dzieje mieszkańców Gorzowa i okolic są długie i często bolesne. Nie sposób opisać całego biegu wydarzeń historycznych. Ludność przeżywała wojny, czas względnego spokoju, zmiany władz, germanizację, polonizację, ucieczkę lub wygnanie.

Ziemię tą nękały częste pożary (1772, 1802, 1888), które strawiły prawie całe miasto w tym kościół, szkołę, zagrody, szpital oraz epidemie. Największa z nich - epidemia cholery w 1852 roku spowodowała śmierć jednej szóstej części mieszkańców.

Śladami minionych lat są zachowane zabytki szczególnie architektury sakralnej w tym drewnianej, dwory, pałace i parki oraz budynki mieszkalne znajdujące się na terenie dzisiejszej gminy Gorzów Śląski.